شناخت و سنجش مؤلفه‌های مؤثر بر حس مکان در فضاهای آیینی مازندران، مورد مطالعاتی: تکیه طایفه اسک آمل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری معماری، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران.

2 استاد گروه معماری، دانشکده‌ی معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران (نویسنده مسئول).

چکیده

مناسک عزاداری عاشورا به عنوان پایدارترین عامل وحدت اجتماعی و خاطره جمعی مردم از فرهنگ شیعه متبلور شده است؛ در این بین تکایا از جمله فضاهای جمعی هستند که به دلیل باورها و عقاید مردم، برگزاری مراسم آیینی محرم در آن‌ها، نقش اساسی در هویت انسانی طوایف از یک‌سو و از سوی دیگر سبب هویت مکان‌هایی برای تعاملات اجتماعی و تعلق‌زایی و در نتیجه ارتقاء حس مکان، پویایی، ماندگاری در خاطره جمعی مردم شده است. تکایا به عنوان یک فضای فرهنگی- آیینی دارای پتانسیل کمک به روندی است که در آن شیعیان، حس مکان، تعلق و هویت را توسعه دهند و آن‌ها را حفظ نمایند. لذا هدف از پژوهش حاضر، سنجش و ارزیابی ابعاد و مؤلفه‌های حس مکان مؤثر در تکایا است. پژوهش حاضر از حیث هدف، کاربردی و از حیث روش، پیمایشی محسوب می‌شود. جامعه آماری پژوهش ساکنان شهرستان آمل، طایفه اسک از یک ساختار قومی و خویشاوندی در سه اقلیم "کوهستان- لاریجان"، "شهر- آمل"، "دشت و جلگه- روستای اوجی آباد" می‌باشند. که از این‌ بین 261 نفر به عنوان جامعه نمونه به ‌صورت نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند. شاخص KMO در این پژوهش برابر 0.943 به دست آمد که نشان از کفایت نمونه‌ها دارد. جهت تجزیه‌ و تحلیل نمونه‌ها نیز از روش هم‌بستگی پیرسون و رگرسیون استفاده ‌شده است. نتایج پژوهش گویای آن است که رابطه مثبت و معنادار بین همه‌ی مؤلفه‌های مؤثر بر حس تعلق به مکان (کالبدی، فعالیتی، اجتماعی و معنایی) و ابعاد حس تعلق به مکان (دل‌بستگی به مکان، هویت مکان، وابستگی به مکان و تعهد به مکان) در جامعه آماری وجود دارد که بیش‌ترین آن مربوط به «مؤلفه‌های کالبدی» و «مؤلفه‌های معنایی» به ترتیب با ضریب رگرسیون 0.408 و 0.273 می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognition and Assessment of Components Affecting the Sense of Place in the Ritual Spaces in Mazandaran; Case Study: Ask Tribe's Takyeh, Amol City

نویسندگان [English]

  • Morteza Hassanpour 1
  • Hossein Soltanzadeh 2
1 Ph.D. in Architecture, Faculty of Architecture, Islamic Azad University, Noor, Iran.
2 Professor of Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran (Corresponding Author).
چکیده [English]

Ashura mourning rituals have been considered the most long-standing factor for social unity and collective memory of the people of Shiite culture. Among various collective spaces, Takyehes have played a key role in the formation of the human identity of tribes, due to the people's beliefs, and holding Muharram rituals in them, on the one hand, and have led to the identification of places for social interactions and belonging and thereby the enhancement of sense of place, dynamism, and permanence in the collective memory of the people. Takyeh as a cultural-ritual space has the potential to contribute to a process through which Shiites develop and maintain a sense of place, belonging, and identity. Therefore, the present study is to recognize and assess the dimensions and components affecting the sense of place in Takyehes. The present study is applied survey research. The statistical population includes the residents of Amol city from the Ask Tribe of which 261 people are selected as samples using the simple random sampling technique. This tribe is composed of an ethnic and kinship structure in three climates "Mountain-Larijan", "City-Amol", and "plain-Ojiabad Village. The KMO index is obtained to be 0.943, indicating sampling adequacy. Moreover, Pearson correlation and regression are used to analyze the samples. The results indicate that there is a positive and significant correlation between all components affecting the sense of place (i.e. physical, functional, social, and semantic components) and the dimensions of the sense of belonging to the place (i.e. place attachment, place identity, place dependence, and commitment to place) in the statistical population, with the highest regression coefficient related to the "physical components" (0.408), followed by the "semantic components" (0.273).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ask Tribe's Takyeh
  • Sense of Place
  • Identity
  • Attachment
  • Dependence
  • Commitment to Place
اَبِل، کریس. (1387). معماری و هویت. ترجمه‌ی فرح حبیب. چاپ اول، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات. https://ajansbook.ir/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-
امین زاده، بهرام. (1386). بازشناسی اثر آیین‌های جمعی بر پیکره بندی شهر سنتی (مطالعه موردی: سمنان)، نشریه هنرهای زیبا، زمستان 1386(32)، 5-13. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=66581
بهزادفر، مصطفی. (1395). روش‌ها و شیوه‌های دستیابی به توسعه پایدار موردپژوهی شهرساحلی بابلسر، اولین همایش ملی چشم انداز آینده معماری و شهرسازی با رویکرد توسعه پایدار، اردیبهشت1395. https://www.symposia.ir/AUCNAGHSH01
پاسدار شیرازی، مظفر و صادقی، علی رضا. (1394). تاثیر باورها و مراسم آیینی در پایایی و پویایی فضاهای شهری؛ مورد پژوهی: تعزیه در پایایی حسینیه‌ها و تکایا در ایران. مجله مدیریت شهری، 38، 301-332. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=247838
جایدری، ارغوان و جعفری خواه، سرور. (1392). بررسی مؤلفه‌های کالبدی محیط‌های آموزشی و تأثیر آنها بر رفتار کاربران، همایش ملی معماری و شهرسازی انسانگرا (دانشگاه آزاد اسلامی قزوین)، 1-13. https://www.sid.ir/fa/seminar/ViewPaper.aspx?ID=90957
حسن پور، مرتضی و سلطان زاده، حسین. (1398). تأثیر آیین تعزیه بر معماری بومی تکایای مازندران- طایفه اسک آمل. نشریه هنر اسلامی، 15(34)، 258-295. http://www.sysislamicartjournal.ir/article_95999.html
حسن پور، مرتضی و سیدیان، سید علی. (1394). بررسی ساختار هویت‌بخش تکایا به عنوان معماری مقدس شیعه. رساله کارشناسی ارشد. استاد راهنما سید علی سیدیان. دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت ا... آملی. http://iauamol.ac.ir/fa
حسنی میانرودی، نسیم، ماجدی، حمید، سعیده زرآبادی، زهراسادات و زیاری، یوسفعلی. (1398). بررسی تطبیقی میزان خاطره انگیزی فضاهای شهری با استفاده از الگوهای نشانه شناختی، مورد مطالعاتی: میدان‌های آزادی و حسن آباد. مجله معماری و شهرسازی آرمانشهر، زمستان 98(29)، 241-255. https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=509531
دانش پایه، نسار و حبیب، فرح. (1396). معیارهای اصلی شکل گیری حس تعلق به مکان در پهنه‌های توسعه جدید شهری (مطالعه موردی: منطقه 22 و 4 شهرداری تهران). نشریه مطالعات شهری، 7(25)، 17-30. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=480798
دانشپور، عبدالهادی، سپهری مقدم، منصور و چرخچیان، مریم. (1388). تبیین مدل دل‌بستگی به مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن، نشریه هنرهای زیبا، (38)، 37-48. https://jfaup.ut.ac.ir/article_22248.html
رحیمی، لیلا، رفیعیان، مجتبی و باقری، محمد. (1395). تبیین مؤلفه‌های «دل‌بستگی به مکان» در مقیاس محله و شهر و تحلیل تعمیم پذیری آن نمونه موردی: محله تاریخی سرخاب تبریز. معماری و شهرسازی آرمانشهر، پاییز و زمستان 1395(17). https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=305545
رحیمی، فاطمه، رضایی، الهام و کشاورز، فاطمه. (1393). بازآفرینی تعامل بین آیین‌ها و مناسک با کالبد شهر و نقش آن در احراز هویت فضاهای شهری. کانون ملی معماری ایران همایش ملی معماری، عمران و توسعه ی نوین شهری، تبریز، اردیبهشت 1393، 1-10. https://civilica.com/doc/315027/
رضوانی، نوشین، بهزادفر، مصطفی و حبیبی، کیومرث. (1396). ارزیابی بافت‌های تاریخی بر پایه هنجار حس تعلق به مکان (نمونه مطالعاتی: محله سرچشمه گرگان). مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، 8(29)، 23-42. http://ensani.ir/fa/article/372883/%D8%A7%D8%B1%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%A8%DB%-
رضوانی، محمدرضا و احمدی، علی. (1388). مکان و نقش فرهنگ در شکل گیری هویت مکانی، نامه پژوهش فرهنگی، سال دهم، 3(6)، تابستان 1388. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=175257
ستاری فرد، شهرام. (1394). بررسی نقش مراکز مذهبی در افزایش سرزندگی شهرهای معاصر؛ مطالعه موردی: محدوده امامزاده صالح تجریش، تهران. فصلنامه مدیریت شهری، پاییز 94(40)، 141-158. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=254686
سعیدی شاهاندشتی، ناصر. (1391). جامعه شناسی تاریخی آمل (مقدمه ای بر آمل شناختی)، باهتمام فریور سمیعی، ساری: ساغرسازان. https://www.gisoom.com/book/1867906/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-/
شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا. (1395). محاط در محیط کاربرد روان شناسی محیطی در معماری و شهرسازی، چاپ دوم، پاییز 1395، تهران: انتشارات سازمان جهاد دانشگاهی تهران. https://www.adinehbook.com/gp/product/6001331812
شکویی، حسین. (1371). فلسفه جغرافیا. تهران: گیتاشناسی. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=126237 
علی محمدی، غلامرضا و عبداللهی، رکسانا. (1397). تبیین مبانی نمود فرهنگ در معماری بومی ایران و ارتباط آن با ایجاد حس تعلق به مکان. فصلنامه مدیریت شهری، بهار 1397(50). https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=483881
فلاحت، محمد صادق. (1385). مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل دهنده آن. مجله هنرهای زیبا، 26، 57-66. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=49948
قاسمی اصفهانی، مروارید. (1390). اهل کجا هستیم؟ (هویت بخشی به بافت‌های مسکونی)، تهران، روزنه، چاپ دوم. https://www.gisoom.com/book/11162483/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-/
کاوش نیا، حامد، بندرآباد، علیرضا و مدیری، آتوسا. (1396). مؤلفه‌ها و شاخصه‌های شکل‌گیری مکان به عرصه‌های شهری از منظر نظریه انتقادی. مجله مدیریت شهری، 49، 151-170. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=483688
محمد مرادی، آرش، یزدانفر، سید عباس، فیضی، محسن و نوروزیان ملکی، سعید. (1398). سنجش حس تعلق به مکان و شناسایی مؤلفه‌های موثر بر آن در بافت تاریخی تهران (مورد پژوهی: محله تاریخی امام زاده یحیی). مجله مطالعات معماری ایرانی، 173-191. http://ensani.ir/fa/article/407603/%D8%B3%D9%86%D8%AC%D8%B4--
مستغنی، علیرضا و اعتمادی، شهرزاد. (1395). چگونگی شکل گیری حس مکان در کودکان، معماری و شهرسازی آرمانشهر، پاییز و زمستان 1395(17)، 103-113. https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=305517
مفیدی شمیرانی، مجید، کامران کسمایی، حدیثه و مفیدی، محمدرضا. (1395). مسکن اجتماعی (تبلور هویت، فرهنگ، پایداری). چاپ اول، تهران: موسسه علم معمار. https://www.gisoom.com/book/11241694/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8
معصومی، مسیح اله و میر خطیب، اسماء. (1396). بررسی تأثیر فضاهای باز مجتمع‌های مسکونی در ایجاد حس دل‌بستگی به مکان (نمونه مورد مطالعه: مجتمع مسکونی ششصد دستگاه در شهر مشهد)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 32(3)، 52-73. https://georesearch.ir/article-1-151-fa.html
میرغلامی، مرتضی و آیشم، معصومه. (1395). مدل مفهومی ارزیابی حس مکان براساس مؤلفه‌های کالبدی، ادرا کی، عملکردی و اجتماعی (مطالعه موردی: خیابان امام ارومیه). فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، تابستان 95(19)، 69-80. http://ensani.ir/fa/article/446452/%D9%85%D8%AF%D9%84-
نقره کار، عبدالحمید و علی الحسابی، مهران. (1396). تحقق پذیری هویت در معماری و شهرسازی با تأکید بر ارتقاء هویت اسلامی- ایرانی در شهرهای جدید. چاپ اول، تهران: کتاب فکر نو. https://fekrenobook.ir/product/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8- 
نقی زاده، محمد. (1393). هویت شهر (مبانی، مؤلفه‌ها و جلوه ها). چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی. https://www.gisoom.com/book/11488244/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-
Akinjokun, A.,  Bin Mohd Jusan, M., & Nafida Binti Raja Shahminan, R. (2018). Place attachmentand determinants of living arrangement in the family house in Ibadan, Nigeria, African Population Studies, 32(3), 4559-4573. https://aps.journals.ac.za/pub/article/view/1239
Conter, D. (1997). The facets of place. In advance Environment, Behavior and Design, Vol 4 Towards the Intefration of Theory, Methods, Research, and Utilization, by GT Moor and RW Marans. New York: Permium press. https://books.google.li/books?id=JLSivgEACAAJ&hl=de&source=gbs_book_other_versions_r&c
Carmona, M. (2003). Public places, urban spaces. Architectural press. https://www.routledge.com/Public-Places-Urban-Spaces/Carmona-Carmona-Heath-Oc- 
Kaplan, S. (1995). The restorative benefits of nature: Toward an integrated framework. Journal of Environmental Psychology, 15, 169-182. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0272494495900012
Lewicka, M. (2011). Place attachment: How far have we come in the last 40 years. Journal of Environmental Psychology, 207-230. www.elsevier.com/locate/jep.
J.McCunn, L., & Gifford, R.(2014). Interrelations between sense of place, organizational commitment, and green neighborhoods. Cities, 41, 20. https://web.uvic.ca/~esplab/sites/default/files/McCunn%20%26%20Gifford%202014%20Cities.pdf
Low, S. M., & Altman, I. (1992). Place attachment: a conceptual inquiry, in Relph, Place and Placelessness. Pion, London. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-4684-8753-4_1
Nielsen-Pincus, M., Hall, T., Ellen Force, J., & Wulfhorst, J. D. (2010). Sociodemographic Effects on Place Bonding. Journal of Environmental Psychology, 30, 443-454. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0272494410000162
Relph, E. (1976). Place and Placelessness, Pion, London I. Altman, & S. M. Low (Eds.), Place attachment, New York, Plenum Press. https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.518.2566&rep=rep1&type=pdf
Scannell, L., & Gifford, R. (2010). Defining place attachment: A tripartite organizing framework. Journal of Environmental Psychology, 30, 1-10. https://web.uvic.ca/~esplab/sites/default/files/2010%20Tripartite%20Scannell.pdf
Shamai, Sh. (1991). Sense of place: An empirical measurement. Israel geoforum, 22, 347-358. http://dharmageosphere.com/upload/Sense_of_places_Hamai_1991.pdf
Ujang, N., & Zakariya, K. (2015). Place Attachment and the value of place in the life of the users. Procedia-Social and Behavioral Scinces, 168, 373-380. https://core.ac.uk/download/pdf/82033669.pdf
Yazdanfar, S. A., Heidari, A. A., & Nekooeimehr, F. (2013). An investigation of the relationship between sense of place and place attachment among dormitory students. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 23(2), 121-131. http://ijaup.iust.ac.ir/article-1-163-en.html