بازنمائی محتوای کیفیت‌های محیطی میادین قاجاری شهر تهران

فتوحی اهل, فاطمه; نژاد ابراهیمی, احد; بلالی اسکویی, آزیتا; شهبازی, یاسر

doi:10.22034/aaud.2022.339570.2658

بازنمائی محتوای کیفیت‌های محیطی میادین قاجاری شهر تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری شهرسازی اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

² استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران (نویسنده مسئول).

³ دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

⁴ دانشیار گروه فناوری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

10.22034/aaud.2022.339570.2658

چکیده

تغییرات نامطلوب معنایی، موثر از مولفه‌‌های مکان‌‌های همگانی، از مشکلات شهرهای ایرانی در حدود یک قرن گذشته است. مکان‌‌هایی چون میادین‌‌ شهری که مفاهیم ریخت‌‌شناسی و کارکردی آن با معناهای خاصی چون اجتماع‌‌پذیری، پیاده‌‌مداری و دعوت‌‌کنندگی مترادف بود، به اجتماع‌‌گریزی، سواره‌‌مداری و تضاد با دعوت‌‌کنندگی سوق پیدا کرد. بررسی ادبیات جهانی نشان می‌‌دهد که علی‌رغم بهم‌‌ریختگی هنجارهای کیفیت‌‌های محیطی قلمروهای همگانی، در جریان مدرنیته غالب مکان‌‌های همگانی سطح جهانی در عصر فرامدرنیته از پاسخ‌دهندگی سازگار با هنجارهای معاصر برخوردار شدند. اما این تبدیل و تبدّل سازنده در ایران اتفاق نیافتاده است. پرسش این است که، کیفیت‌‌های محیطی قلمروهای همگانی شهر ایرانی چه بوده‌‌اند که اکنون بسیاری از طراحان نسبت به نبود آن واکنش نشان می‌‌دهند؟ به طور خاص کیفیت زندگی میادین تهران قاجاری، چگونه بوده‌‌اند؟ پرسش اول دست‌مایه نظری و هدف کلان پژوهش است. پرسش دوم، از طریق میدان‌‌پژوهی هدف پژوهش را عملیاتی می‌‌کند. با انتخاب میدان به مثابه یکی از مهم‌‌ترین قلمروهای همگانی و موردپژوهی، میادین قاجاری به مثابه راهبرد پژوهش، محتوای کیفیت ‌‌محیطی فضاهای همگانی عصر قاجاری را در شهر تهران بازنمون می‌‌کنند. در این راستا روش آمیخته در مدار شیوه مطالعات اسنادی برای رسیدن به هدف پژوهش برگرفته شد. شیوه غالب پژوهش کیفی تلقی می‌‌شود؛ هر چند بعضاً به شیوه‌‌های کمی نیز استناد شد. پژوهشگران بر پایه نقشه تهران که به وسیله عبدالغفار و موسیو کرشیش ترسیم شده است میادین مهم عصر قاجاریه را، با توجه به معانی مترتب بر آن‌‌ها، بازنمائی می‌‌نماید. لازم به ذکر است که در این گفتار کیفیت‌‌های محیطی در ادبیات طراحی‌‌شهری معادل مفاهیم معنایی هستند که به به واسطه ابعاد (مؤلفه/ نمایانگر) شناخته می‌‌شوند. شرح، تعبیر و تفسیر نویسندگان مختلف از ویژگی‌‌های میادین مهمی چون توپخانه، مشق و بهارستان از اسناد کتابخانه‌‌ای بازکاوی شده و مفهوم آن‌‌ها بازنویسی می‌‌شوند. این بازکاوی و بازنویسی معلوم داشته است که تفاوت زیادی نه تنها در ریخت (فرم) و کارکرد میادین قاجاری حاصل شده است، بلکه بار معنایی آ‌‌ن‌‌ها نیز دچار تغییرات اساسی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Re-understanding The Tehran’s Main Squares in Qajar Era

نویسندگان [English]

Fatemeh Fotouhi ahl ¹
Ahad Nejad Ebrahimi ²
Azita Balali oskoyi ³
Yaser Shahbazi ⁴

¹ Tabriz Islamic Art University

² Faculty of Architecture and Urbanism - Tabriz Islamic Art University (TIAU)

³ Faculty of Architecture and Urbanism - Tabriz Islamic Art University (TIAU)

⁴ Architecture and Urbanism Department, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran

چکیده [English]

The non-responsive change of public places’ environmental qualities is one of the main problems of Iranian cities. Urban squares in Iranian cities were known as people friendly & beautified spaces which shaped through their place factors such as form and functions. Their environmental qualities including sociability, attractiveness, walkability, robustness and security were patronized through various place dimensions. The urbanism literature shows that insipid of contradiction between qualities & quantities of public spaces elements & settings in modern era in global level, it come to a responsive & optimized situation in post-modern & post- post modern era. Indeed, during a transformation period this contradiction have been solved out. But, this type of transformation has not generally occurred in the Iranian cities contexts, regarding this situation two type of questions can be addressed. 1- Why Iranian urban planners, designers & architects, as well as intellectual society have mainly have the nostalgia of past public places development traditions? 2- In specific, what was the environmental characteristics of public squares of Tehran, the capital city of Iran, in Qajar ear, in which their environmental or design qualities have been admired by some researchers and authors. Therefor, this research was aimed to explore two aspects of public squares in the case of Quarried Tehran area. Firstly, to explore to main squares of Qajar period Tehran. Secondly, to explores the main environmental qualities of these public spaces through place dimensions. The findings of this field and case study shows dramatics changes of environmental attribute in public squares of Qajar district of Tehran during about one century. The existing environmental attribute are against past characteristics, resulting non-responsive places specially regarding to people friendly norms.

کلیدواژه‌ها [English]

Environmental qualities
Public places
Squares

مراجع

اعتمادالسلطنه، محمد حسن‌‌بن‌‌ علی. (1363). الماثر و الاثار [جلد اول]. تهران: اساطیر.
انوار، سید عبدالله. (1373). تهران: باغ نگارستان. تهران: روشنگران.
بهزادفر، مصطفی. (1399). اصول طراحی دالان‌های دروازه‌ای شهر. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
بهزادفر، مصطفی. (1390). هویت شهر (نگاهی به هویت شهر تهران). سازمان فرهنگی هنری شهرداری، تهران: نشر شهر.
بحرینی، حسین و طبیبیان، منوچهر. (1377). مدل ارزیابی کیفیت محیط زیست شهری. مجله محیط شناسی، 24(21)، 56-41، https://jes.ut.ac.ir/article_14519.html.
بنتلی، ای ین، آلکک، آلن، مورین، پال، گلین، سومک و اسمیت، گراهام. (1382). محیط‌‌های پاسخده (ترجمه مصطفی بهزادفر)، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
پاکزاد، جهانشاه. (1384). راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
تکمیل همایون، ناصر. (1385). تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران از آغاز تا دارلخلافه ناصری [جلد اول]. تهران: دفتر پژوهش‌‌های فرهنگی.
تیبالدز، فرانسیس. (1383). شهرسازی شهروندگرا (ترجمه محمد احمدی نژاد). اصفهان: خاک.
توسلی، محمود. (1380). طراحی شهری در بخش مرکزی تهران. تهران: مرکز مطالعات شهرسازی و معماری ایران.
توسلی، محمود و بنیادی، ناصر. (1386). طراحی فضای شهری: فضاهای شهری و جایگاه آن‌‌ها در زندگی و سیمای شهری. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
جیکوبز، جین. (1991). مرگ و زندگی شهرهای بزرگ امریکا (ترجمه حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی). تهران: دانشگاه تهران.
جواهرکلام، عبدالعزیز. (1357). تاریخ طهران. تهران: کتابخانه منوچهری.
جانزاده، علی. (1388). طهران قدیم از نگاه سیاحان و خاورشناسان جهان. تهران: جانزاده.
ذکاء، یحیی و سمسار، محمدحسن. (1376). تهران در تصویر [جلد 1 و 2]. تهران: سروش.
ذکاء، یحیی. سمسار، محمدحسن (1369). تهران در تصویر [جلد 1 و 2]. تهران: سروش.
رضویان، محمد تقی و خدابخشی، زهرا. (1394). تحولات ساختار کالبدی میدان‌‌های شهر تهران؛ مطالعه موردی میدان‌‌های امام خمینی، بهارستان، انقلاب و آزادی، تهران. پژوهش‌‌های دانش زمین، 6(21)، 99-80. https://esrj.sbu.ac.ir/article_95563.html
زیته، کامیلو. (1385). ساخت شهر بر اساس مبانی هنری (ترجمه فریدون قریب). تهران: دانشگاه تهران.
شهری، جعفر. (1371). طهران قدیم [جلد اول]. تهران: معین.
شولتز، کریستیان نوربرگ. (1392). روح مکان: به سوی پدیدارشناسی معماری (ترجمه محمدرضا شیرازی). تهران: رخ‌‌داد نو.
کیانی، محمد یوسف. (1374). پایتخت‌‌های ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
کرمونا، متیو، هیث، تیم، اک، تنر و تیسدل، استیون. (1391). مکان‌‌های عمومی، فضاهای شهری: ابعاد گوناگون طراحی شهری (ترجمه فریبا قرائی، زهرا اهری، مهشید شکوهی و اسماعیل صالحی). تهران: دانشگاه هنر.
کاوش‌‌نیا، حامد، بندرآباد، علیرضا و مدیری، آتوسا. (1396). مؤلفه‌‌ها و شاخص‌‌های شکل‌‌گیری مکان به عرصه‌‌های شهری از منظر نظریه انتقادی. مدیریت شهری، 16(49)، 170-151. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=483688
کرمونا، متیو و تیزدل، استیون. (1394). خوانش مفاهیم طراحی شهری (ترجمه کامران ذکاوت). تهران: آذرخش.
گِل، یان و سوار، برجیت. (1394). چگونه زندگی همگانی را مطالعه کنیم (ترجمه مصطفی بهزادفر، محمد رضایی ندوشن و احمد رضایی ندوشن). تهران: علم معمار رویال.
گلکار، کورش. (1379). مؤلفه های سازنده کیفیت طراحی شهری. نشریه علمی پژوهشی صفه، 11(32): 65-38. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=33257
گلکار، کوروش. (1397). آفرینش مکان پایدار: تأملی در باب نظریه طراحی شهری. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
گوتن، اندره. (1358). شهرسازی در خدمت انسان (ترجمه هوشنگ ناقی). تهران: دانشگاه ملی ایران.
لینچ، کوین. (1985). تئوری شکل خوب شهر (ترجمه حسین بحرینی). تهران: دانشگاه تهران.
لنگ، جان. (1386). آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در محیط (ترجمه علیرضا عینی فر) [چاپ اول]. تهران: دانشگاه تهران.
معتمدی، حسن. (1381). جغرافیای تاریخی تهران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
موسسه گیتاشناسی، نقشه ترسیمی از نقشه عبدالغفار. (1309ق).
محمدزاده مهر، فرخ. (1378). میدان توپخانه تهران (نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضاهای شهر). تهران: پیام سیما.
معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران. (1395). محله ما (مولوی- دروازه غار) نگاهی به مردم، اقلیم و فرهنگ. تهران: تندیس شب.
مَدِن، کتی. (1401). تحوّل‌‌پذیری یک مکان؛ راهنمایی برای مکان‌‌سازی (ترجمه مصطفی بهزادفر و ابولفضل قربانی). تهران: دانشگاه تهران [در دست انتشار].
نجمی، ناصر. (1370). طهران عهد ناصری. تهران: عطار.
نجمی، ناصر. (1362). دارلخلافه تهران در یکصد سال پیش. تهران: همگام.
Trancik, R. (1986). Finding Lost Space: Theories of Urban Design. New York: Van Nostrand Reinhold.
Zucker, P. (1959). Town and Squer: from the Agora to the Village Green. New York: University Presses of California, Columbia and Princeton.
Walzer, M. (1986). Pleasure and Costs of Urbanity. Dissent, 33(4), 470- 475.