فراتحلیل مطالعات حوزه مناطق کلان‌شهری در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران (نویسنده مسئول).

2 دکتری شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران‌.

3 دانشیار گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران‌.

چکیده

امروزه مناطق کلان‌شهرى به مثابه گرانیگاه‌هاى قدرتمند اقتصادى، سیاسی و اجتماعی و به عنوان الگوی غالب شهرنشینی‌ به ‌خصوص در کشورهای در حال توسعه، نقش مهمی در رشد و توسعه اقتصاد منطقه ای، ملی و حتی جهانی دارند. ‌بنابراین بازشناسایی این مفهوم و غنی‌سازی مطالعات این حوزه از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. لذا این پژوهش ‌در پیِ ‌آن است تا به فراتحلیلی بر‌ مقالات علمی- پژوهشی با محوریت موضوعی مناطق کلان‌شهری در یک و نیم دهه اخیر در ایران بپردازد. با توجه به یافته‌ها، مطالعات این حوزه از سال 1394 با نوعی روند کاهشی همراه شده و ماهیت مطالعات به لحاظ توزیع حوزه‌های پژوهشی نیز نشان از اولویت گونه‌های مطالعاتی کالبدی- فضایی (49 درصد)، مدیریتی (19درصد) و اقتصادی (16درصد) دارد. تحلیل یافته‌های مرتبط با ماهیت مطالعات، از یک سو بیانگر هم‌خوانی مطالعات این حوزه با روند غالب جهانی و‌ از سوی ‌دیگر، نشان‌دهنده تغییرات ‌مطالعات این حوزه به واسطه تغییر در چیستی این مناطق ‌و ‌هم‌چنین دگرگونی در پارادایم غالب مطالعاتی (از مفاهیم کلان به بسیار‌کلان) است. بررسی‌ بُعد ‌محتوایی مطالعات نشان می‌دهد که مطالعات ‌مبتنی بر زیست‌پذیری، کیفیت زندگی ‌‌‌و ‌توسعه پایدار به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته ‌و ‌محورهای ‌کلیدیِ ‌ساختار فضایی ‌و ‌توسعه منطقه‌ای ‌نیز ‌با ‌شکاف‌های ‌محتوایی همراهند. چرایی‌ها، اغلب ‌‌به صورت ‌‌سطحی ‌بررسی ‌شده ‌و ‌بررسی ‌چگونگی‌ها ‌صرفاً ‌به ‌ارائه ‌راهکارهایی‌ در انتهای ‌مقالات ‌‌و‌ یا استفاده از مدل‌هایی ‌برای پیش‌بینی ‌محدود شده ‌است. بررسی بعد ‌نظری مطالعات، ‌مبین چرخش رویکردهای نظری به ویژه در گونه‌های مطالعاتی کالبدی- فضایی و اقتصادی بوده و نشان از ضعف بنیان‌های نظری خصوصاً در گونه‌های مطالعاتی زیست‌محیطی و اجتماعی- جمعیتی دارد. به لحاظ بعد ‌روش‌شناسی، عمده پژوهش‌های این حوزه کمّی بوده و روش‌های کیفی و ترکیبی کم‌تر در جریان مطالعات لحاظ گردیده است. نتایج نشان می‌دهد ماهیت اغلب مناطق کلان‌شهری در ایران مبتنی بر وجود نابرابری‌ها و عدم تعادل فضایی است. هم‌چنین تلاش شده تا بر پایه فراتحلیل مطالعات، راهکارهایی ‌هم‌چون لزوم نگرش ‎آمایشی، ‎عدم جدایی‌‌گزینی ‌فضایی در برنامه‌ریزی‌ها و بهره‌گیری از رویکرد نومنطقه‌گرایی جهت ارتقای کارآمدی نظام مدیریتی این مناطق ‌و هم‌چنین لزوم گذار از رویکرد سلسله‌مراتبی و حرکت به سمت توسعه شهرهای کوچک و زیرمراکز فعالیتی به منظور برقراری تعادل فضایی و تقویت چندمرکزگرایی برای ایجاد چارچوب سیاست‌گذاری در این مناطق ارائه گردد. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Meta-Analysis of Studies on Metropolitan ‎Regions in Iran

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Rafieian 1
  • Gelareh Shah Hosseini 2
  • Hashem Dadashpoor 3
1 Professor, Urban Planning Department, Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran (Corresponding Author).
2 Ph.D. in Urban Planning, Urban Planning Department, Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
3 Associate professor, Urban Planning Department, Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Nowadays, Metropolitan ‎regions, as powerful economic, political, and social centers of gravity, as well as the dominant urbanization pattern, particularly in developing countries, play an important role in regional, national, and even global economic growth and development. Therefore, it is essential to recognize this concept and enrich studies on this field. Hence, the extant study aims to carry out a meta-analysis on scientific-research papers that have focused on Metropolitan ‎regions over the last decade and a half in Iran. According to the findings, studies on this field have decreased since 2015, and the nature of studies, in terms of the distribution of research fields, implies the priority of physical-spatial studies(49%), followed by Managemental (19%), and economic (16%) studies. The analysis of the findings on the nature of studies indicate that these studies are consistent with the prevailing global trend and the changes in these studies stem from variation in the quiddity of these regions, and alteration in the dominant research paradigm (from macro to meta-macro notions). The content of the reviewed research indicate that studies on livability, quality of life, and sustainable development have been insufficiently considered. On the other hand, there has been a content gap in the key areas of spatial structure and regional development. The Why questions in this field have been mainly examined superficially, and the investigation of How questions has been just limited to solutions recommended at the end of papers or the use of some models for anticipations. Investigating the theoretical dimension of studies indicates the shifts in theoretical approaches, especially in physical-spatial and economic studies, also the weakness of theoretical foundations, particularly in environmental and socio-demographic studies. Regarding the methodological dimension, most studies have been done using quantitative techniques, and fewer studies have used qualitative and mixed methods. The results showed that the nature of the majority of Metropolitan ‎regions in Iran based on inequalities and spatial imbalance. Moreover, the extant study strives to suggest some solutions based on the meta-analysis of studies as follows, the necessity of having a approach,eliminate spatial segregation from plannings, use of the neo-regionalism approach to promoting management system’ efficiency in these regions, the necessity of transition from the hierarchy approach to the development of small cities and activity sub-centers to provide spatial balance, and strengthening polycentrism to create a policymaking framework in these regions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran’s Metropolitan ‎Regions
  • Meta-Analysis
  • Research Gap
  • Spatial Balance
  • Polycentrism
آخوندی، عباس احمد، برک پور، ناصر، اسدی، ایرج، بصیرت، میثم و طاهرخانی، حبیب الله. (‌1387). چشم انداز نظام حاکمیت منطقه کلان‌شهری تهران. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، (33)، 26-15. https://www. sid. ir/fa/journal/ViewPaper. aspx?id=69999
ارگانی، میثم، رجایی، سیدعباس، و منصوریان، حسین. (1396). تببین فرایند شهرگریزی در منطقه کلان شهری اصفهان. فصلنامه جغرافیا، 15(53)، 180-165. https://www. sid. ir/fa/journal/ViewPaper. aspx?id=299699
اسدی، ایرج. (1383). راهبرد منطقه گرایی در حکم‌روایی مناطق کلان‌شهری. مجله مدیریت شهری، (45)، 17-32. 
اسدی، ایرج. (1395). چرا منطقه کلان‏شهری تهران به نظام مدیریت و حکم‌روایی ویژه منطقه‏ای نیاز دارد. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 21 (1)، 16-5. doi: 10. 22059/jfaup. 2016. 59677 
اسدی، ایرج و زبردست، اسفندیار. (1389). گونه‌شناسی مناطق شهر- بنیاد در مطالعات شهری و منطقه‌ای: با نظر بر واکاوی مفهوم مجموعه شهری در ایران. نشریه هنرهای زیبامعماری و شهرسازی، 43، 30-1. https://jfaup. ut. ac. ir/article_23060. html
اسدی، ایرج و زبردست، اسفندیار. (1392). تحلیل الگوهای پراکنده رویی شهری در منطقه کلان‌شهری تهران با تأکید بر اثرات تفرق نظام تصمیم گیری و کنترل رشد. نامه معماری و شهرسازی، 6 (11)، 106-89. doi: 10. 30480/aup. 2013. 113
انصاری، ثمینه و پرتوی، پروین. (1396). تبیین زمینه‌ها و اصول پساساختارگرایی در برنامه‌ریزی شهری. مجله معماری و شهرسازی ایران، 9 (2)، 195-216. doi: 10. 30475/isau. 2019. 87942
بصیرت، میثم. (‌1385). تجربیات جهانی حکمروایی مناطق کلانشهری ؛ آموزه‌هایی برای ایران، نشریه مدیریت شهری، (18)، 51-34. 
پیری، سیما و صارمی، حمیدرضا. (‌۱۳۹۷). تحلیل ساختار فضایی جمعیت منطقه کلان شهری تبریز. مدیریت شهری و روستایی، ۱۷ (۵۳)، 92-77. http://ijurm. imo. org. ir/article-1-2373-fa. html
بیات، اسداله و نظریان، اصغر. (1390). بررسی نقش مهاجرت‌های درون استانی در گسترش سکونتگاه‌های خودرو در منطقه کلان شهری تهران ( مطالعه موردی اسلامشهر). فصلنامه جغـرافیا، 4 (18)، 90-69. 
تلخابی، حمیدرضا، سلیمانی، محمد، سعیدنیا، احمد و زنگانه، احمد. (1397). انفجار مادرشهر و توسعۀ گسیختۀ منطقۀ کلان‌شهری تهران در چارچوب نظریۀ زوال شهری. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 6 (3)، 472-451. https://doi. org/10. 22059/jurbangeo. 2018. 251153. 859
جمعه پور، محمود. (1397). پارادایم نوین برنامه‌ریزی برای پایداری و مدیریت یکپارچه منطقه کلان‌شهری تهران، ساماندهی یا تغییر پایتخت. فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه ای، 3 (4)، 158-133. https://doi. org/10. 22054/urdp. 2019. 44900. 1144 
جواهری تقدس، مصطفی، نسترن، مهین، زبردست، اسفندیار و بصیرت، میثم. (1398). بررسی و تحلیل روند توسعه فضایی-کالبدی منطقه کلان‌شهری تهران بین سال‌های 1365 الی 1395. راهبرد اجتماعی فرهنگی، 8 (2)، 65-35. http://rahbordfarhangi. csr. ir/article_117771. html?lang=fa
حسینی، سید هادی و حسینی، معصومه. (1394). تحلیل عوامل موثر بر ایجاد پراکنده رویی در مناطق شهری ایران. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 19 (۴)، ۳۳-۶۶. https://hsmsp. modares. ac. ir/article-21-9461-fa. html
حصاری، ‌ابراهیم، ‌رشیدی، ‌اصغر، ‌موحد، ‌علی، تولایی، سیمین و موسوی، میرنجف. ( 1395). تحلیل فضایی منطقه کلانشهری تبریز با رویکرد زیست پذیری. فصلنامه فضای جغرافیایی، (54)، 176-155. http://geographical-space. iau-ahar. ac. ir/article-1-2541-fa. html
داداش پور، هاشم. (‌1390). تحلیلی بر عوامل تعیین کننده مزیت‌های مکانی در منطقه کلان‌شهری تهران: شواهد تجربی از چهار بخش صنعتی، فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، (14)، 116-91. 
داداش پور، هاشم و اکبرنیا، مریم. ( 1392). تحلیل خوداتکایی شهرهای جدید در مناطق کلانشهری، نمونه موردی: شهر جدید پردیس. فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، (10)، 65-44. http://gps. gu. ac. ir/article_7383. html
داداش پور، هاشم و آفاق پور، آتوسا. ( 1395). عقلانیت معرفتی و نظری نوین حاکم بر سازمان فضایی سیستم‌های شهری، فصلنامه مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، 8 (2)، 28-1. 
داداش پور، هاشم، پناهی، حسین و شمس الدینی، علی. (1398). تحلیل عوامل محرک و پیش‌بینی تغییرات کاربری زمین در منطقه‌ کلان‌شهری تهران با تأکید بر یک مدل منطقه‌ای یکپارچه. فصلنامه علمی- پژوهشی برنامه‌ریزی منطقه ای، 9 (35)، 56-39. http://jzpm. miau. ac. ir/article_3700. html?lang=fa
داداش‌پور، ‌هاشم، و تدین، سپیده. (a 1394). تحلیل نقش الگوهای سفر در ساختاریابی فضایی مناطق کلان شهری:‌مورد مطالعاتی منطقه‌کلانشهری‌تهران. ‌فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، (18)، 86-64. http://gps. gu. ac. ir/article_13816. html
داداش پور، هاشم، و تدین، سپیده. (b 1394). شناسایی پهنه‌های همگن جریانی بر اساس جابجایی‌های فضایی و الگوهای سفر، نمونه موردی: منطقه کلان‌شهری تهران. مجله مطالعات شهری، (14)، 76-61. https://urbstudies. uok. ac. ir/article_13013. html
داداش‌پور، هاشم و تقی‌دخت، حوریه. (1391). تحلیل نقش و تاثیر منابع درون‌بنگاهی در ارتقاء روابط بین بنگاهی و ظرفیت‌های نوآوری در منطقه کلان شهری تبریز. سیاست علم و فناوری، 4 (4)، 13-1. https://jstp. nrisp. ac. ir/article_12855. html
داداش پور، هاشم، جهانزاد، نریمان و جلیلی صفریان‌، هما. (‌1395). تحلیل و پیش بینی ساختار فضایی منطقه کلان‌شهری مشهد طی دوره 1420-1375. مطالعات شهری، 5 (18)، 62-51. https://urbstudies. uok. ac. ir/article_32060. html?lang=en
داداش پور، هاشم، حق جو، محمد رضا و شهابی شهمیری، مجتبی. (1394). گونه‌شناسی سیر تکوینی منطقه شهری چند مرکزی مازندران مرکزی. پژوهش‌های دانش زمین، 6 (21)، 63-51. https://esrj. sbu. ac. ir/article_95538. html
داداش پور، هاشم، خیرالدین، رضا، یعقوب خانی، مرتضی و چمنی، بهنام. (1393). مدلسازی تغییرات کاربری زمین در کلان‌شهر تهران با استفاده از مدل ‌MOLAND. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه ای، 4 (16)، 64-49. http://jzpm. miau. ac. ir/article_664. html
داداش پور، هاشم و ده ده جانی، مهدی. (‌1394). شناسایی و اولویت بندی عوامل ریشه‌ای تأثیرگذار در ارتقای رقابت پذیری منطقه ای، نمونه موردی: استان کردستان. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه ای، 5 (19)، 42-27. http://jzpm. miau. ac. ir/article_911. html
داداش پور، هاشم و زاهدپور، صابر. (1397). تحلیل الگوی استقرار نظام فضا و توزیع فعالیت‌های صنعتی در منطقۀ کلان شهری تهران. جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 16 (2)، 212-179. https://doi. org/10. 22067/geography. v16i2. 60676
داداش پور، هاشم و سالاریان، فردیس. (1397). تحلیل الگوهای فضایی رشد شهری در مناطق کلان‌شهری ایران (مطالعۀ موردی: مناطق کلان‌شهری تهران، مشهد، اصفهان و شیراز). آمایش سرزمین، 10 (1)، 138-117‌. https://doi. org/10. 22059/JTCP. 2018. 251143. 669841
داداش‌پور، هاشم و علی‌دادی، مهدی. (1397). تحلیل ریخت‌شناسانۀ ساختار فضایی توزیع جمعیت در منطقۀ کلان‌شهری تهران. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 50 (1)، 125-109. https://doi. org/10. 22059/jhgr. 2016. 59086
داداش پور‌، ‌هاشم و میروکیل، حنانه. (1395). بررسی و تحلیل شبکه شهری منطقه کلانشهری تهران با استفاده از سه‌دیدگاه مبتنی بر گره، ‌تراکم ‌و‌ قابلیت دسترسی. فصلنامه مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، (28)، 70-47. https://journals. ui. ac. ir/article_20539_0. html
داداش پور، هاشم و میری لواسانی، امیررضا. (1394). تحلیل الگوهای فضایی پراکنده‌رویی در منطقه کلان‌شهری تهران. برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، 5 (1)، 123-146. https://sppl. ui. ac. ir/article_16025. html
ربانی، طاها، مشکینی، ابوالفضل، رکن الدین افتخاری، عبدالرضا و رفیعیان، مجتبی. (1398). تبیین مسائل حکم‌روایی شهری در سناریوهای آینده کلان‌شهر تهران مبتنی بر رویکرد تبدیل سناریوهای کیفی به کمی. فصلنامه شهر پایدار، 2 (1)، 62-45. http://www. jscity. ir/article_92798. html?lang=fa
رجایی، سید عباس. (‌1394). تحلیل فضایی فرایندهای شهرنشینی در منطقه کلان شهری تهران، فصلنامه مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، (25)، 102-83. https://urs. ui. ac. ir/article_20134. html
رجایی، سیدعباس، خراسانی، محمد امین و صحنه، بهمن. (‌1394). تحلیل اکتشافی داده های فضایی در بررسی آمد و شدهای روزانه در نواحی روستایی، نمونه موردی: روستاهای پیرامون مناطق کلانشهری. فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، (16)، 136-119. http://gps. gu. ac. ir/article_10921. html
رجایی، سیدعباس، خراسانی، محمد امین و صحنه، بهمن‌. (‌1394). تحلیل اکتشافی داده های فضایی در بررسی آمد و شدهای روزانه در نواحی روستایی، نمونه موردی: روستاهای پیرامون مناطق کلانشهری. فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، (16)، 140-121. 
رجبی، آزیتا و بینش پژوه، شاهکار. (‌1386). سیرتحول شبکه شهری منطقه کلان‌شهری تهران. فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 4 (15)، 94-83. https://sarzamin. srbiau. ac. ir/article_5870. html
رضوانی، محمد رضا، مطیعی لنگرودی، سید حسن، پورطاهری، مهدی و عزیزی، فاطمه. ( 1394). مهاجرپذیری و توسعه پایدار اجتماعی در مناطق روستایی، نمونه موردی: ‌روستاهای مهاجرپذیر منطقه کلان‌شهری تهران. ‌برنامه‌ریزی‌منطقه ای، (19)، 84-71. http://jzpm. miau. ac. ir/article_914. html 
زبردست، اسفندیار و حاجی پور، خلیل. (‌1388). تبیین فرایند شکل گیری، تکوین و دگرگونی مناطق کلان شهری. پژوهش های جغرافیای انسانی، (69)، 121-105. https://jhgr. ut. ac. ir/article_24427. html
زبردست، اسفندیار و رضاپور، امین. (1394). انتخاب شهر کوچک برای توسعه منطقه‌ای با استفاده از مدل فرآیند تحلیل شبکه‌ای (ANP) در محدوده مجموعه شهری آمل، بابل، ساری و قائمشهر. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 7 (26)، 42-23. https://urs. ui. ac. ir/article_20144. html
زبردست، اسفندیار و شهابی شهمیری، مجتبی. (‌1392 a). سنجش چندمرکزیتی مجموعه‌های شهری کشور، (مطالعه موردی: آمل-بابل-قائمشهر-ساری). فصلنامه مطالعات شهری، 2 (8)، 58-47. 
زبردست، اسفندیار و شهابی شهمیری، مجتبی. (‌1392‌b). ارائه چارچوبی پژوهشی درباره مناطق کلانشهری چندمرکزی به منظور توسعه نظری و تجربی این مفهوم در کشور، فصلنامه مطالعات برنامه ریزی شهری، 1 (3)، 160-143. http://shahr. journals. umz. ac. ir/article_709. html
زبردست، اسفندیار و شهابی شهمیری، مجتبی. (1393). تحلیل قابلیت توسعه هم افزا در مناطق شهری چندمرکزی، نمونه موردی: مجموعه شهری مازندران مرکزی، آمل- بابل- قائمشهر- ساری)، فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای، 4 (16)، 48-33. http://jzpm. miau. ac. ir/article_663. html
زنگنه شهرکی، سعید، گلین شریف ادینی، جواد، حسن زاده، داود و سالاری مقدم، زهرا. (1393). تحلیل فضایی کیفیت زندگی در سکونتگاه‎های غیر رسمی منطقۀ کلان‌شهری تهران (مطالعۀ موردی: اسلام‎آباد، صالح‎آباد ). پژوهشهای جغرافیای انسانی، 46 (1)، 196-177. https://doi. org/10. 22059/jhgr. 2014. 50599
زنگیشه، کامران، استعلاجی، علیرضا و فلاح تبار، نصرالله. (1397). تبیین زیست پذیری روستاهای منطقه کلان‌شهری تهران (موردمطالعه: شهرستان ورامین). فصلنامه جغرافیا، 16 (58)، 239-214. 
زیاری، کرامت ا...، قربانی، رامین، فرهادی، ابراهیم و الماسی، بهنام. (1394). شناخت مناطق همگن برنامه‌ریزی فضایی در منطقه کلان‌شهری تهران با استفاده از روش خوشه‌بندی k-mean. جغرافیایی سرزمین، 12 (46)، 118-89. https://sarzamin. srbiau. ac. ir/article_9630. html?lang=fa
سرور، رحیم و جعفری، فرهاد. ( 1388). تحلیل روند شهرنشینی و آینده نگری رشد سکونتگاههای غیر رسمی در منطقه کلانشهری تهران، فصلنامه جغرافیا، (23)، 93-77. 
سرور هوشنگ، پورطاهری مهدی، پرهیزکار اکبر و کاظمیان غلامرضا. ( ۱۳۸۹). جهانی شدن اقتصاد و چالش پایداری در منطقه کلان شهری تهران. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، ۱۴ (۲)، ۴۲-۲۳. 
شادی طلب، ژاله، ایمانی جاجرمی، حسین و بیات، مجتبی. (‌1390). تحلیلی جامعه شناختی از ویژگی های روستاهای در حال گذار در منطقه کلان شهری تهران. نامه علوم اجتماعی، 2 (1)، 39-23. 
شریف زادگان، محمدحسین و شمس کوشکی، هانیه. (1392). برنامه‌ریزی فضایی راهبردی برای حکم‌روایی یکپارچه منطقه‌ای در منطقه کلان‌شهری تهران. مدیریت شهری، (34)، 296-273. 
شریف زادگان، محمد حسین و فتحی فرزانه، امیر. (1395). تعیین محدوده فضایی شهر- منطقه برای کلان‌شهر تهران و نواحی پیرامونش. آمایش سرزمین، 8 (1)، 55-35. https://jtcp. ut. ac. ir/article_59144. html
شریف زادگان، محمدحسین و نورایی، همایون. ( 1394). واکاوی اثرات محیط نهادی درون بنگاه های خوشه های صنعتی بر توسعه منطقه ای، نمونه موردی: خوشه های صنعتی سنگ منطقه کلانشهری اصفهان. فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی، 8 (1)، 200-173. http://geography. journals. iau-garmsar. ac. ir/article_664327. html
شیخی، محمد. (1385). مدیریت شهری و سکونتگاه های خودرو در منطقه کلان شهری تهران. مدیریت شهری، 5 (18)، 87-74. 
صرافی، مظفر و تورانیان، فضیلت. (1383). مروری بر دیدگاه‌های نظری مدیریت کلان شهری با تاکید بر جنبه‌های نهادی. مدیریت شهری، (17)، 17-6. 
صرافی، مظفر و نجاتی، ناصر. (1396). حکم‌روایی چندسطحی منطقه‌ی کلان‌شهری در راستای رویکرد نومنطقه گرایی (مطالعه موردی: منطقه کلان‌شهری مشهد). هویت شهر، 11 (3)، 39-27. https://hoviatshahr. srbiau. ac. ir/article_11386. html
صیامی، قدیر. (1394). طراحی چشم انداز و بیانیه ماموریت در مناطق کلانشهری مبتنی بر رویکرد حکمروایی قلمرویی- فضایی، نمونه موردی: منطقه کلانشهری مشهد. پژوهشنامه خراسان بزرگ، 5 (19)، ‌‌112-95. http://jgk. imamreza. ac. ir/issue_18906_18908. html
صیامی، قدیر و وکیلی، جواد. (1395). تبیین سناریوهای مشارکت جویانه و دموکراتیک نهادی در ساختار نظام حکم‌روایی منطقه کلان‌شهری تهران. مجلس و راهبرد، 23 (86)، 302-269. 
ظهیرنژاد، عارف و داداش‌پور، هاشم. (1397). بررسی و تحلیل جدایی‌گزینی فضایی- اجتماعی گروه‌های تحصیلی و شغلی در منطقه کلان‌شهری اصفهان. برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، 5 (1)، 44-25. https://psp. journals. pnu. ac. ir/article_4829. html 
عبدی دانشپور، زهره و تارانتاش، مسعود. (1395). تحلیل اثرات گسترش برنامه‌ریزی‌نشده کلان‌شهرها بر محیط طبیعی پیرامون : رویکردی ویژه به منطقه کلان‌شهری تهران. باغ نظر، 13 (43)، 60-37. http://www. bagh-sj. com/m/article_41072. html
عبدی دانشپور، زهره و تارانتاش، مسعود‌. (‌1396). ‌آشکارسازی دگرگونی کاربرد زمین: تحلیل ویژ گی‌های گسترش برنامه‌ریزی نشده در منطقه کلان‌شهری تهران. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، ۲۲ (3)، 32-15. doi:10. 22059/jafup. 2017. 229636. 671663 
علی‌اکبری اسماعیل، طالشی مصطفی و فرجی دارابخانی محمد. ( ۱۳۹۵). تحلیل نقش و جایگاه شهرهای کوچک در توازن و توسعه منطقه‌ای (مورد مطالعه: غرب کلان‌منطقه زاگرس). فصلنامه علمی-پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری، ۵ (۱۷)، ۶۵-۴۹. http://iueam. ir/article-1-610-fa. html
علیان، مهدی، محمدپور، صابر و رضویان، محمدتقی. (1398). مدل‌سازی و تحلیل راهبردی رابطه میان کنشگران منطقه کلان‌شهری تهران با رویکرد نظریه‌بازی‌ها. مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، 9 (31)، 152-131. http://sspp. iranjournals. ir/article_37587. html
غلامی، محمد و زمانی، غلامرضا. ( 1389). مؤلفه‌های اثرگذار بر شکل گیری و رشد مناطق کلان‌شهری در ایران، فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم انداز زاگرس، ۲ (6)، 22-7. 
قاسمی، نسیم و شهبازی، مهرداد. (‌1394). ‌تاثیر اکوتوریسم و گردشگران بر پایداری‌مناطق کلانشهری، فصلنامه پژوهش‌هنر، (8)، 90-85. 
لاله پور، منیژه، سرور، هوشنگ و سرور، رحیم‌. (1390). مدیریت و برنامه ریزی فضایی مناطق کلان‌شهری در عصر جهانی شدن اقتصاد با تأکید بر منطقه کلان‌شهری تهران. فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، (13)، 89-67. 
لاله پور، منیژه و سرور، هوشنگ. (‌1393). بررسی نقش نظام مدیریت و برنامه ریزی در سازماندهی فضایی جمعیت و فعالیت در منطقه کلانشهری تهران. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری- منطقه ای، (11)، 126-105. https://journals. usb. ac. ir/article_1545. html
لطفی، صدیقه و شهابی شهمیری، مجتبی. (۱۳۹۵). تغییر الگوی شهرنشینی از ساختار شهری تک‌مرکزی-سلسله‌مراتبی به ساختارهای منطقه‌ای شبکه‌ای-چندمرکزی. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، ۲۰ (۳)، ۲۶۷-۲۴۱. http://hsmsp. modares. ac. ir/article-21-3542-fa. html. 
لطفی، صدیقه، شهابی شهمیری، مجتبی و صالحی امینی، حامد. (1394). تبیین مفهوم منطقه شهری چندمرکزی از منظر تحلیلی و هنجاری (مطالعه‌ای مروی). ‌مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 3‌ (10)، 102-79. http://shahr. journals. umz. ac. ir/article_1229. html?lang=fa
متوسلی، محمد مهدی و ‌اسماعیل‌زاده، حسن. ( 1385). ‌رشد و پراکنش جمعیت در مناطق کلانشهری. ‌نشریه مدیریت شهری، (18)، 73-60. 
منصوریان، حسین. (1395). پویش جمعیتی و الگوهای پوشش زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 4 (4)، 633-613. https://doi. org/10. 22059/jurbangeo. 2016. 62198 
مهدوی وفا، حبیب اله، رضویان، محمد تقی و مؤمنی، مصطفی. (1388). نقش اقتصاد سیاسی در ساختار فضایی تهران و پیرامون. محیط شناسی، 35 (51)، 14-1. https://jes. ut. ac. ir/article_21225. html
ندایی طوسی، سحر. (1397). کاربست روش شناسی آینده نگاری راهبردی در برنامه‌ریزی توسعه فضایی؛ موردپژوهی سناریونگاری منطقه‌ی کلان‌شهری کرج. نامه معماری و شهرسازی، 10 (20 )، 23-48. http://aup. journal. art. ac. ir/article_588. html
ندایی طوسی، سحر و باقری، باقر. (1396). تبیین پدیده پراکنده رویی در منطقه های کلان شهری، مورد پژوهی: منطقه کلان شهری شیراز. جغرافیا و توسعه، 15 (47 )، 185 - 211. https://doi. org/10. 22111/gdij. 2017. 3190
همافر، میلاد و پورجعفر، محمدرضا. (1396). سنجش میزان تحقق آرایش فضایی چندمرکزی درمناطق کلان‌شهری (مطالعه‌ موردی:منطقه‌ی کلان‌شهری تهران). فصلنامه علمی - پژوهشی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 7 (28)، 106-95. http://jzpm. miau. ac. ir/article_2534. html
یگانگی دستگردی، وحید، بهنام والا، علی و صیامی، هانی. (‌1390). بازبینی تاثیرات مثبت و تبعات منفی مناطق کلانشهری بر اقتصاد و محیط زیست جهان، نمونه موردی: اتحادیه اروپایی و امریکای لاتین. مدیریت شهری، (27)، 162-145. 
یوسفیان، وحید مشفقی، سمیرا و محمدی، حمید. (1393). تعیین مناطق شهر- بنیاد در ایران مطالعه موردی: استان فارس. مطالعات شهری، 3 (11‌)، 74-63. 
Ahmed, S., & Bramley, G. (2015). How will Dhaka grow spatially in future?-Modelling its urban growth with a near-future planning scenario perspective. International Journal of Sustainable Built Environment, 4 (2), 359-377. https://doi. org/10. 1016/j. ijsbe. 2015. 07. 003
Biswas, A. (2020). Establishing metropolitan governance and local governance simultaneously: Lesson from India’s 74th Constitutional amendment act. Journal of Urban Management, 9, 316-330. https://doi. org/10. 1016/j. jum. 2020. 06. 002 
BROMLEY, R., & DANIELS, T. (2001). Metropolitan Regional Planning in the United States. Planning Practice & Research, 16 (3), 229–232. https://doi. org/10. 1080/02697450120107853
Borozan, D. (2008). Regional Competitiveness: Some Conceptual Issues and Policy Imlications. Interdisciplinary Management Research, 4, 50-63. https://econpapers. repec. org/article/osijournl/v_3a4_3ay_3a2008_3ap_3a50-63. htm
Botequilha-Leitão, A. (2012). Eco-polycentric urban systems: an ecological region perspective for network cities. Challenges, 3 (1), 1-42. https://doi. org/10. 3390/challe3010001
Cardoso, R., & Meijers, E. (2020). The process of metropolization in megacity-regions. In Handbook of Megacities and Megacity-Regions. Edward Elgar Publishing. 
Cruz, S. C., & Teixeira, A. A. (2010). The evolution of the cluster literature: Shedding light on the regional studies–regional science debate. Regional studies, 44 (9), 1263-1288. 
Folberth, G. A., Butler, T. M., Collins, W. J., & Rumbold, S. T. (2015). Megacities and climate change–A brief overview. Environmental pollution, 203, 235-242. https://doi. org/10. 1016/j. envpol. 2014. 09. 004
Garcia Lopez, M. A., Holl, A., & Viladecans-Marsal., E. (2015). Suburbanization and highways in Spain when the Romans and the Bourbons still shape its cities. Journal of Urban Economics, 85, 52-67. http://dx. doi. org/10. 1016/j. jue. 2014. 11. 002
Garcia-López, M. À. (2010). Population suburbanization in Barcelona, 1991–2005: Is its spatial structure changing?. Journal of Housing Economics, 19 (2), 119-132. https://doi. org/10. 1016/j. jhe. 2010. 04. 002
Han, B., Liu, H., & Wang, R. (2015). Urban ecological security assessment for cities in the Beijing–Tianjin–Hebei metropolitan region based on fuzzy and entropy methods. Ecological Modelling, 318, 217-225. https://doi. org/10. 1016/j. ecolmodel. 2014. 12. 015
Lengyel, I. (2016). Competitiveness of metropolitan regions in Visegrad counties. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 223, 357-362. https://doi. org/10. 1016/j. sbspro. 2016. 05. 241
Li, Y., Wu, F., & Hay, I. (2015). City-region integration policies and their incongruous outcomes:The case of Shantou-Chaozhou-Jieyang city-region in east Guangdong Province, China. Habitat International, 46, 214-222. https://doi. org/10. 1016/j. habitatint. 2014. 12. 006
Li, W., Zhou, W., Han, L., & Qian, Y. (2019). Uneven urban-region sprawl of China’s megaregions and the spatial relevancy in a multi-scale approach. Ecological Indicators, 97, 194-203. http://dx. doi. org/10. 1016/j. ecolind. 2018. 10. 004
Miller, D. Y., & Lee. J. H. (2011). Making Sense of Metropolitan Regions: A Dimensional Approach to Regional Governance. The Journal of Federalism , 41 (1), 126-145. https://doi. org/10. 1093/publius/pjp040 
Peng, J., Xie, P., Liu, Y., & Ma, J. (2016). Urban thermal environment dynamics and associated landscape pattern factors: A case study in the Beijing metropolitan region. Remote Sensing of Environment, 173, 145-155. https://doi. org/10. 1016/j. rse. 2015. 11. 027
Rizzo, A., & Khan, S. (2013). Johor Bahru’s response to transnational and national influences in the emerging Straits Mega-City Region. Habitat International, 40, 154-162. https://doi. org/10. 1016/j. habitatint. 2013. 03. 003
Roumboutsos, A., & Kapros, S. (2008). A game theory approach to urban public transport integration policy. Transport Policy, 15 (4), 209-215. https://doi. org/10. 1016/j. tranpol. 2008. 05. 001
Savitch, H. & Vogel, R. K. (2009). Regionalism and Urban Politics, in Davies, S. Jonathan and Imboroscio, L. David, Theories of Urban Politics, Sage Publication. 
Taubenböck, H., Klotz, M., Wurm, M., Schmieder, J., Wagner, B. M., Wooster, Esch, T., & Dech, S. (2013). Delineation of Central Business Districts in mega city regions using remotely sensed data. Remote Sensing of Environment, 136, 386-401. https://doi. org/10. 1016/j. rse. 2013. 05. 019
Tian, G., Ma, B., Xu, X., Liu, X., Xu, L., Liu, X., Xiao, L., & Kong, L. (2016). Simulation of urban expansion and encroachment using cellularautomata and multi-agent system model—A case study of Tianjinmetropolitan region, China. Ecological Indicators, 70, 439-450. https://doi. org/10. 1016/j. ecolind. 2016. 06. 021
Tian, L., Xu, G., Fan, C., Zhang, Y., Gu, Ch., & Zhang, Y. (2019). Urbanization and Eco-Environment Systems: A Case Study of the Beijing-Tianjin-Hebei Region. International Journal of Environmental Research and Public Health, 16 (1), 1-24. https://doi. org/10. 3390/ijerph16010114
Yeh, A. G. O., & Chen, z. (2020). From cities to super mega city regions in China in a new wave of urbanisation and economic transition: Issues and challenges. Urban Studies, 57 (3), 636-654. https://doi. org/10. 1177/0042098019879566
Zimmermann, K. (2014) , Democratic metropolitan governance: experiences in five German metropolitan regions.Urban Research & Practice, 7 (2), 182-199. https://doi. org/10. 1080/17535069. 2014. 910923