مطالعه ی تطبیقی نقاشی های عاشورایی حسن اسماعیل زاده با متن مقتل روضه الشهدا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

این مقاله به بررسی تاریخی روایات ترسیم شده در نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای با موضوع عاشورا می‌پردازد و طی یک مطالعه‌ی تطبیقی، آن‌ها را با مقتل روضه الشهدا مقایسه می‌کند.
در نقاشی‌های قهوه خانه‌ای، شاهد تجمع تعداد زیادی از روایات در یک اثر هستیم؛ که در مورد منشاء و چگونگی پیدایش آن‌ها اطلاع دقیقی در دست نیست و به نظر می‌رسد که سرمنشاء بسیاری از آن‌ها را می‌توان در حوادث تاریخی، مرثیه‌ها و سوگواری‌ها‌، مجالس وعظ، تعزیه‌ها و خرافات یافت.
از مهم‌ترین منابعی که احتمال می‌رود در ترسیم روایات این نقاشی‌ها مؤثر بوده باشد مقاتل (کتاب‌های تاریخی که به شرح چگونگی حادثه‌ی کربلا می‌پردازند) هستند و از جمله‌ی پرآوازه‌ترین این مقاتل بین مردم، مقتل «روضه الشهدا» اثر «ملاحسین کاشفی» است. نثر بسیار جذاب و آمیخته بودن حوادث با جزئیاتی بیش از یک کتاب تاریخی، باعث رواج و انتشار گسترده‌ی این کتاب در اواخر قرن دهم ( هـ.ق) و پس از آن شد؛ به نحوی که تأثیر بسیار وسیعی روی مراسم وعظ و روضه خوانی و سپس تعزیه‌ها و نقاشی‌های مذهبی داشته است و این همه در حالی است که بسیاری از پژوهشگران به صحت و سقم تاریخی روایات آورده شده در این کتاب، انتقادات شدیدی وارد ساخته، بسیاری از آن‌ها را در زمره‌ی تحریفات تاریخی شمرده‌اند.
در این مقاله، تعدادی از نقاشی‌های «حسن اسماعیل زاده» یکی از مشهورترین نقاشان مکتب قهوه خانه،‌ به عنوان نمونه انتخاب شده و با متن کتاب روضه الشهدا تطبیق داده شده است؛ تا بدین ترتیب میزان وام‌گیری نقاشی‌ها از این مقتل مشخص شود. در مرحله‌ی بعدی، میزان صحت و سقم تاریخی این روایت بررسی شده و برای این منظور از چند کتاب که به بررسی انحرافات تاریخی، در حادثه‌ی عاشورا پرداخته‌اند و همین طور دو مقتل معتبر، استفاده شده است.
در نتیجه‌ی این تحقیق،‌ روشن می‌شود که اگرچه میزان تاثیر‌پذیری این آثار از روضه الشهدا بالا است؛ اما نقاش از سایر مقاتل و همین طور داستان‌هایی که بین مردم رواج داشته نیز بهره‌ی زیادی برده است. اصالت تاریخی روایات چندان برایش اهمیت نداشته و بیشتر سعی کرده وقایعی را به تصویر بکشد که از لحاظ عاطفی بر روی خودش و مخاطبش تاثیرگذاری بیشتری داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Hasan Esmaeilzade Paintings with Ashura Subject with Maqtal Rozat-Al-Shohada Context

چکیده [English]

This article is a comparative study about the relationship between content of "Rozat-
Al-Shohada" and depicted stories of "Qahve-Khaneh" paintings of Ashura.
In Qahve-Khaneh paintings, so many stories are observable just on one painting canvas,
when there is not exact information about origins of many of them. It seems that
possibility of sources of these stories is something ranked between historic events,
elegies and lamentations, sermons, taziahs and superstitions.
It is presumable that one of the most important sources of these depicted stories are
"Maqtals"-historic books about how on "Ashura" day "Imam Husain" and his loyal
friends martyred in "Karbala"- and one of the most famous and popular maqtals
between people is Rozat-Al-Shohada written by "Molla Husain Kashefi".
Having wealthy literary prose and combining incidents with some details more than
historic stories caused prevalence of Rozat-Al-Shohada in the latest ten century- anno
hegirae- and after it as this book affected sermon rites and Taziahs and religious
paintings after it; whereas, it s historic credit is criticized by most of the researchers.
This article studies some of paintings drawn by "Hasan Ismaelzadeh" - one of the most
famous painters of Qahve-Khane painting style- which declare Ashura incident as case
study according to content of rozat-Al-Shohada to clarify how much these stories are
affected by the book .In the next step how much rozat-Al-Shohada s stories are right
historically is probed." hemaseye Hosayni" and "Lolo va Marjan" are two books
written by "Morteza Motahari" and "Mohades Noori" about falsifications and
permutations of Ashura incident and "Nafas-Al-Mahmoom" and "Lohoof" written by
"Abbas Qomi" and "Ibn Tavoos" are two maghtals described this epoch mostly right
historically, according to most researcher s idea, are the books that are used to distinct
real historic stories from the others
.
This article clarifies although Qahvekhaneh painters were strongly affected by Rozat-
Al-Shohada , the influence of the other Maqtals and also stories and legends about
Karbala incident which are popular between people are not ignorable. Painters often
preferred stories that impressed themselves and their addresses emotionally no matter
how much historically they are right.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qahvekhaneh Painting
  • Maqtal
  • Rozat-Al-Shohada
  • Ashura
  • Hasan Ismaelzadeh
  • Historic Falsification
الگار، حامد (1385) "مطالعاتی درباره­ی دین در عهد صفوی" ج اول، مجموعه مقالات اصفهان در مطالعات ایرانی ، به کوشش رناتاهولود، مترجم: محمد تقی فرامرزی، اصفهان.
الهی، محبوبه ( 1377)" تجلی عاشورا در هنر ایران" چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
پاکباز، رویین (1383) " نقاشی ایران از دیرباز تا امروز" چاپ سوم، تهران، انتشارات زرین.
­پاکباز، رویین (1383)" دایره المعارف هنر" چاپ چهارم، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.
جعفریان، رسول (1377)" تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری" چاپ پنجم، تهران، انتشارات شرکت چاپ و نشر سازمان اسلامی.
جعفریان، رسول (1381) "تاملی در نهضت عاشورا" قم، انتشارات انصاریان.
خزایی، محمد و محسن طبسی (پاییز و زمستان1383) "صورت و معنا در نقاشی قهوه خانه" کاشیکاری با موضوع عاشورا، دو فصلنامه هنر اسلامی، سال اول، شماره اول.
رجبی، محمد علی (پاییز و زمستان1384)"مکتب خیالی نگاری" تهران، گلستان هنر.
رجبی­، محمد علی و چلیپا، کاظم (1385)"حسن اسماعیل زاده نقاش مکتب قهوه خانه ای" تهران، چاپ و نشر نظر.
سید ابن طاووس (1385) "لهوف " محمد اسکندری، چاپ دوم، تهران، انتشارات آرام دل.
سید صدر، سید ابوالقاسم (1383) "دائره المعارف هنر" تهران، انتشارات سیمای دانش.
شایسته­فر، مهناز (زمستان1386) "حضور واقعه عاشورا در نقاشی دوران قاجار" فصلنامه نگره، شماره 5.
شریف زاده­، سیدعبدالمجید (1375) " تاریخ نگارگری در ایران" تهران، انتشارت حوزه هنری.
شمیل، آن ماری (1385) "حلیه الاولیاء: اوضاع دینی ایران در روزگار  پیش از صفویه " جلد اول، مجموعه مقالات اصفهان در مطالعات ایرانی، به کوشش رناتاهولود، مترجم: محمد­تقی فرامرزی، اصفهان.
صاحبی، محمد جواد (1375) "سیر مقتل نگاری" مجموعه مقالات کنگره بین­المللی امام خمینی فرهنگ عاشورا، دفتر دوم، تهران، انتشارات موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
صالحی نجف آبادی، نعمت الله (1386)" نگاهی به حماسه حسینی" تهران، نشر کویر.
فقیهی، علی اصغر (1381)"تاریخ آل بویه" چاپ دوم، تهران، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی (سمت).
قمی، عباس (1387) " نفس المهموم" میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران، انتشارات نگاران قلم.
کاشفی، ملاحسین (1379)"روضه الشهدا" به تصحیح و حواشی ابو الحسن شعرانی، چاپ پنجم، تهران، نشر اسلامیه.
مطهری، مرتضی (1378)" حماسه حسینی" ج 2، ­چاپ بیست و ششم، تهران، انتشارات صدرا.
ملک پور، جمشید (1366)" سیر تحول مضامین درشبیه خوانی" تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی.
ناژفر، رحیم­ (1366) " نگارگری مذهبی در ایران روزنه­ای در باغ بهشت" تنظیم و نقد از رجبعلی مظلومی، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی.
نوری­، میرزا حسین (1371) " لولو و مرجان"  قم، انتشارات طباطبایی.