بررسی گونه‌های کهن الگوی چلیپا در معماری ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران

2 مربی گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران.

چکیده

چلیپا از دیرباز اهمیت ویژه‌ای در هنر و معماری ایران داشته است. پیشینه این الگو در سفالینه‌های ایران، به قدمت دوران نوسنگی است. با توجه به اهمیت معنایی چلیپا در آیین‌های ایرانی مهری و زرتشتی و زروانی، این الگو در هنر و معماری ایرانی نفوذ داشته است. چلیپا، پیش و پس از ورود اسلام به ایران، در انواع بناها، در تزیینات و تهرنگ بناها به گونه‌های مختلفی نمود داشته است. این مقاله در نظر دارد که گونه‌های مختلف این الگو را در معماری ایران و تزیینات وابسته به آن بررسی نماید. روش پژوهش به‌صورت مورد پژوهی، توصیفی و تحلیلی می‌باشد. داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای و به‌صورت میدانی گردآوری شده است. نمونه‌ها از میان انواع تزیینات بناها نظیر کاشی‌کاری، گچ‌بری، آجرکاری و نیز پلان بناهای مختلف انتخاب شده‌اند. این نمونه‌ها، از دوره مادها تا قاجار انتخاب و سپس بررسی، تحلیل و مقایسه شده‌اند. در نهایت گونه‌های مختلف چلیپا در ته رنگ بناها و تزیینات معماری ارائه شده است. با توجه به این پژوهش مشخص شد که تعدادی از گره‌های هندسی و آلات گره‌ها و نیز برخی گل اندازهای آجری و نقوش گچ‌بری‌ها، همچنین نقوش گیاهی و اسلیمی‌ها بر مبنای پنج گونه «چلیپا، چلیپای مورب، چلیپای شکسته، الگوی نه بخشی و شمسه» شکل گرفته‌اند. به‌علاوه بر اساس مطالعات انجام شده در تهرنگ برخی بناها مانند: خانه، آتشکده، مسجد و مدرسه، باغ و غیره، دوازده گونه از این الگو در ساماندهی فضایی بناهای پیش از اسلام و شش گونه از آن در دوره اسلامی به‌دست آمد. الگوی نه بخشی، ترکیبات الگوی نه بخشی، چلیپایی، چهارصفه، کوشکی، چهارباغ و چهارایوان و غیره از گونه‌های چلیپا در این حوزه بوده‌اند که ریشه همه آن‌ها را می‌توان الگوی نه بخشی دانست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Study of Ancient Types of Cross Pattern in Iranian Architecture

نویسندگان [English]

  • Mansooreh Mohseni 1
  • Matin Bastanfard 2
1 Instructor of Architecture, Department of Architecture, Faculty of Architectural Engineering and Urbanism, Shahrood University of Technology, Shahrood, Iran
2 Instructor of Architecture, Department of Architecture, Faculty of Architectural Engineering and Urbanism, Shahrood University of Technology, Shahrood, Iran.
چکیده [English]

The cross pattern has long been of special importance in Iranian art and architecture. The history of applying this pattern in Iranian pottery dates back to the Neolithic period. Since this pattern had the semantic importance in the Iranian religions of Mithraism, Zoroastrianism, and Zurvanism, it has influenced Iranian art and architecture. In Iran, in both pre- and post-Islamic periods, various types of cross pattern have been applied as part of ornaments or building plan in various types of buildings. The present study aims to study the different types of this pattern in Iranian architecture and related ornaments. This research is a descriptive- analytical case study in which data are collected using library study and field study. Samples are selected from various types of building ornaments such as tilework, stucco, brickwork as well as different building plans. These samples are selected from a time span between the Medes period and Qajar periods. Then, they are studied, analyzed, and compared. Finally, different types of cross pattern identified in the building plans and architectural ornaments are presented. According to this study, it is found that some geometrical motifs (Girih) and Girih modules as well as some Golandaz (layout of bricks) in brickworks, stucco motifs, plant motifs, and arabesques have been formed based on five types of the cross: “cross, slanted cross, Swastika, nine-patch pattern, and shamseh”. Moreover, the study of the plans of buildings such as houses, fire temples, mosques and schools, gardens, etc. shows that twelve types of the cross pattern were applied in the spatial organization of pre-Islamic buildings and six types in the Islamic building. The nine-patch, combined nine-patch, cross, Chaharsofeh, Kooshk (pavilion), Chaharbagh, and four-iwan (Chahar Ayvan) patterns, etc. are of various types of cross pattern identified in the Iranian architecture, and the nine-patch pattern can be considered the origin of all of them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cross
  • Slanted Cross
  • Swastika
  • Nine-Patch Pattern
  • Shamseh
  • Iranian Architecture

مراجع

Afshar Mohajer, K. (2000). Symbolism in Traditional Arts. Honarname Journal. 6.
Architecture in Hot and Arid Areas. Journal of Housing and Rural Environment; 36(157), 149-161
Ardalan, N., & Bakhtiar, L. (2001). The Sense of Unity. (H, Shahrokhtrans.) Esfahan: Khak Publication.
Azami, Z., SheikholhokamaeI, M.A., & Sheikholhokamaei, T. (2014). A Comparative Study of Stucco Design and plants Motifs in Ctesiphon Palace and Early Iranian Mosques. Journal of HONAR-HA-YE –ZIBA HONAR-HA-YE TAJASSOMI. 18(4), 15-24. DOI: 10.22059/JFAVA.2014.36422
Behdad, H., & Jalali Jafari, B. (2013). Investigation of Brick Ended Plugs Considering Yazd Jame Mosque. Journal of HONAR-HA-YE –ZIBA HONAR-HA-YE TAJASSOMI. 17(4), 67-74. DOI: 10.22059/jfava.2013.30068
Bakhourtash, N. (2001). Mysterious Symbol: Gardounehkhorshid or Gardoonehmehr. Tehran: Forouhar Publication.
Esfandiari, A. (2009). The Symbol of Universal Man. Journal of RESEARCH ON CULTURE AND ART, 1, 5-19.
Ghaem, G. (2010). The Message of Cross Motif on Potsherds. Journal of Soffe. 19(1-2), 31-46.
Gholami, G.H., & Kavian, M. (2017). Examining “ChaharSoffeh” in the Spatial Structure of Iranian Residential
Godard, A., Godard, Y., & Siroux, M. (1992). Athār-e Iran. (A. Sarvghade Moghadam, Trans.). Mashhad: Astan Ghods Razavi Publication. 1-2.
Godard, A. (2009). The Art of Iran, (B. Habibi, Trans.). Tehran: University of Beheshti
Guénon R. (1995). Symbolism of the Cross. (B Alikhani, Trans.). Tehran: Soroush Publication. 1.
Helli, S.A. (1986). Gere and Arcs in Islamic Architecture. Mehr Press, Ghom. 1
Hoseini, H. (2016). The Fourfold Divisions and their Origins in the Iranian Architecture and Urbanism. Journal of Maremat & Me’mari-e Iran. 5 (10), 47-62. http://mmi.aui.ac.ir/article-1-210-fa.html
Joudaki Azizi, A., Saremi-Naieni, D., & Ebrahimi, A. (2014). Nine-Part Square and Nine-Dome Pettern in Architecture. Ganjineh Honar Publications. Tehran
Joudaki Azizi, A., Mousavi Haji, S.R., & Mehr Afarin, R. (2015). Chaharsofeh Pattern Typology at Iranian Architecture and Its Evolution. Journal of Reasearch in Islamic Architecture. 2(4), 64-86. http://jria.iust.ac.ir/article-1-111-fa.html
Kakhki, A.S., & Taghavi Nejad, B. (2016). The Study of Geometric Motifs of Plaster Altar of Ilkhanid Period in Iran. Journal of Reasearch in Islamic Architecture, 4(1), 77-95. http://jria.iust.ac.ir/article-1-430-fa.html
Mohammadi, Sh. (2009). Formation of Cross Pattern for Gardens Based on Symbolic Concepts. Journal of the Knowledge of Restoration and Cultural Heritage, 5(4), 64-70.
Mohammadkhani, K. (2012). Une Nouvelle Construction Monumentale Achéménide à Dahaneh-e Gholaman, Si’stan- Iran. www.achemenet.com/ressources/Arta 2012.001
Motedayen H., & Motedayen R. (2016). Pavilion in Persian Gardens; A Review on Nine-part pavilions. Journal of Manzar, 7(33), 32-39. www.manzar-sj.com/article_15314.html
Nasr, H. (1996). The Spiritual Message of Calligraphy in Islam. (R ghasemian, Trans.). Journal of Visual Arts Studies. 31
Pirnia, M.K. (2003). The Style of Iranian Architecture. (GH Memarian, ed.). Tehran: Pajhouhande Press.
RanjbarKermani, A.M., & Maleki, A. (2017). Review of the “Central Space Model” in the Iranian Cultural Region.Journal of Iranian Architecture Studies. 1(11), 22-41
Rezaei, E. (2013).Relfection on the Fundamental Thoughts behind the Construction of Four-Porch Mosques the Architecture of Saljuqi Dynasty. Journal of Kimia ye Honar. 2(7), 97-104. http://kimiahonar.ir/browse.php?a_id=85&sid=1&slc_lang=en
Scerrato, U. (1989). Evidence of Religious Life at Dahan-E Ghulaman, Sistan. (E. Abedi, Trans.). Asar Journal. 17(26, 27). 143-164. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/624632
SeyedSajjadi, S.M. (1996). Dahan-e Gholaman: An AchaChegeni B. (2016). Four planes: The Ancient Local Pattern and its Position in Iranian Houses Architecture. 4th International Congress on Civil Engineering, Architecture and Urban Development. Shahid Beheshti University, Tehran, Iemenid city in Sistan. Journal of Archeology & History.10(2)
SeyedSajjadi, S.M. (1996). Dahan-e Gholaman: An Achaemenid City in Sistan. Journal of Archeology &History, 11(2).
Tabatabaee Zavvare, S.M., Azimi, M., & Shahbazi Chegeni, B. (2016). Four Planes: The Ancient Local Pattern and Its Position in Iranian Houses Architecture. 4th International Congress on Civil Engineering, Architecture and Urban Development. Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
Tahouri, N. (2002). Searching for Symbolic Concepts in Zarrin-Fam Tiles. Farhangestan Honar Seasonal. 1, 58-89
Vandenberg, L. (1969). Archeology in Ancient Iran. (I. Behnam, Trans.).Tehran: Tehran University Publication.
Zakerin, M. (2011). The Study of Sun Image on Iranian Ceramic Dishes. Journal of HONAR-HA-YE –ZIBA HONAR-HA-YE TAJASSOMI. 3(46), 23-34.
Zareiee, E. (2006). An Introduction to World Architecture. Hamedan:Fan-Avaran Publications. 8th Edition
Zomorshidi, H. (1986). Gerehchini in Islamic Architecture and Handicrafts. Tehran: Academic Publishing Center.
https://www.slideshare.net/erazedrus/timurid-architecture-ulugh-beg-madrasa-bibi-hanum?next_slideshow=1
معماری و شهرسازی آرمان شهر
دوره 13، شماره 31
شهریور 1399
صفحه 125-143

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 31 فروردین 1397
  • تاریخ بازنگری: 21 مرداد 1397
  • تاریخ پذیرش: 30 مرداد 1397

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار